Ujso³y - ¶rodowisko geograficzne, ludno¶æ, rys historyczny
Uroda Ziemi ¯ywieckiej od dawna ¶ci±ga w te strony turystów i wczasowiczów. Ju¿ w po³owie ubieg³ego wieku jeden z pionierów turystyki górskiej w tym regionie, poeta, geograf i etnograf Wincenty Pol tak oto s³awi³ uroki ¯ywiecczyzny:
... Na jednej stronie opada³a Barania Góra czarnym wierchem, kêdy bij± ¼ród³a Wis³y, po drugiej stronie odkrywa³a siê oczom prze¶liczna ¿ywiecka dolina — jak ogród uprawna, zasiana wiankami wiosek, miasteczek, ko¶cio³ów i domów. Bity go¶ciniec przewija³ siê malowniczo wzd³u¿ doliny ku ¯ywcowi na ca³e mile widoczny dla oka, a jaki¶ g³uchy i st³umiony szum dolatywa³ od jazów i wodospadów So³y...
Na sta³y wzrost zainteresowania Kotlin± ¯ywieck±, a zw³aszcza górn± czê¶ci± doliny So³y, wp³ynê³y nie tylko piêkno krajobrazu i górskiej przyrody czy te¿ urozmaicone mo¿liwo¶ci aktywnego wypoczynku, ale równie¿ tradycje gospodarcze, spo³eczne i kulturalne Ziemi ¯ywieckiej.
W dolinie rzeki So³y, w odleg³o¶ci 26 km od ¯ywca le¿y znana miejscowo¶æ letniskowa Rajcza. W bezpo¶rednim jej s±siedztwie, pomiêdzy dolin± So³y i jej ¼ród³owych dop³ywów a granic± pañstwa ze S³owacj± le¿± gmina i wie¶ Ujso³y, tereny o szczególnych walorach krajoznawczych i zdrowotnych, predestynowane zw³aszcza do uprawiania turystyki kwalifikowanej. Jest to jeden z najatrakcyjniejszych zak±tków ¯ywiecczyzny, usytuowany pomiêdzy pasmami Wielkiej Raczy od zachodu i Pilska od strony wschodniej, dobrze zagospodarowany turystycznie (sieæ szlaków, baza górska PTTK), o bogatych tradycjach, którym patronuje jeden z najstarszych w Polsce oddzia³ów Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego (dawniej Polskiego Towarzystwa Tatrzañskiego) — utworzony w 1905 roku Oddzia³ „Babiogórski” w ¯ywcu.
W 1980 r. powsta³ te¿ w Ujso³ach Gminny Oddzia³ PTTK „Muñcu³”, który równolegle zaj±³ siê szeroko pojêt± popularyzacj± niezwykle atrakcyjnych terenów gminy.
Wie¶ Ujso³y (540 — 600 m) le¿y w dolinie potoku Ujso³a w odleg³o¶ci 5 km od Rajczy, u sp³ywu potoków Bystra i Danielka, miêdzy kulminacjami Muñcu³a (1165 m), Kiczory (784 m) i Kubiesówki (868 m). Jest ona centrum administracyjnym, komunikacyjnym i turystycznym dla trzech pozosta³ych wsi gminy: Z³atnej w dolinie potoku Bystra, Glinki w dolinie potoku o tej samej nazwie oraz Soblówki po³o¿onej w dolinie Cichej.
Sieæ potoków górskich w gminie Ujso³y jest wyj±tkowo bogata. W dawnych wiekach ona to w³a¶nie przyspiesza³a wydatnie proces osadniczy. Eugeniusz Janota w swojej ksi±¿ce z 1859 r. „Wiadomo¶æ historyczna i jeograficzna o ¯ywiecczy¼nie” pisa³:
... Za jeden z przyk³adów rozwiniêtej sieci hydrograficznej okolic Ujso³ mo¿e pos³u¿yæ potok Z³atna zwany tak¿e Zlotnickim (obecna nazwa — Bystra), który na krótkim siedmiokilometrowym przebiegu przyjmuje nastêpuj±ce boczne cieki wodne: Straceniec, Gaw³owski, Okr±g³y, Ko¶cielec, ¦mierdz±cy, Do Polomy, Zaj±ców, G³êboka Roztoka, Na Studnica i Rysiañski...
Tak¿e potoki Glinka i Cicha cechuj± rozwiniête uk³ady hydrograficzne, za¶ Danielka s³ynie równie¿ poza ¯ywiecczyzn± ze swojej wyj±tkowej malowniczo¶ci. Dla zabezpieczenia przed powodziami na potokach buduje siê liczne progi wodne, ponadto planowane s± ma³e zapory przeciwrumowiskowe.
Klimat Ujso³ i okolic jest umiarkowanie kontynentalny i posiada charakterystyczne cechy ró¿ni±ce go od s±siednich rejonów klimatycznych. Zgodnie z rozk³adem piêter klimatycznych wg. M. Hessa, wystêpuj± tu (zale¿nie od wysoko¶ci nad poziom morza) trzy rodzaje klimatu. Do 680 m panuje klimat umiarkowanie ciep³y o ¶redniej rocznej temperaturze 6°C do 8°C, w granicach 680 — 1080 m klimat umiarkowanie ch³odny, a ¶rednia temperatura wynosi 4°C do 6°C, powy¿ej za¶ — do 1324 m (najwy¿szy punkt nad poziomem morza w granicach gminy Ujso³y — to Lipowski Wierch) — klimat jest ju¿ ch³odny, o ¶redniej temperaturze 2°C do 4°C. ¦rednia roczna temperatura na omawianym obszarze wynosi 7,5°C.
Im bli¿ej górskich grzbietów i wierzcho³ków, tym krócej trwa lato, a jeszcze krócej wiosna i jesieñ, wyd³u¿a siê natomiast pora zimowa z charakterystycznym przedzimiem i dwoma lub trzema przedwio¶niami. Typowe dla tutejszego klimatu s± te¿ pr±dy powietrzne, najsilniej odczuwalne w rejonach obni¿onych prze³êczy (na opisywanym obszarze — Prze³êczy Ujsolskiej nad wsi± Glinka i prze³êczy Przys³op nad Soblówk±). Przynosz± one nie tylko gwa³towne zmiany wilgotno¶ci powietrza i wahania temperatury (w ci±gu kilku godzin amplitudy temperatur dochodz± do 20 — 25°C), ale równie¿ znaczne ilo¶ci opadów deszczu — ok. 1000 mm rocznie. Na tereny te oddzia³ywuje ponadto (zw³aszcza w okresie zimy) specyficzny mikroklimat s±siedniej Prze³êczy Zwardoñskiej, co sprzyja utrzymywaniu siê w otoczeniu Ujso³ du¿ej i trwa³ej pokrywy ¶nie¿nej (od koñca listopada do pocz±tków kwietnia).
Podczas bezwietrznej i bezchmurnej pogody, zw³aszcza pó¼n± jesieni± obserwuje siê tutaj charakterystyczn± i dla innych obszarów gór inwersjê temperatury zwi±zan± z gromadzeniem siê mas ch³odnego powietrza w obni¿eniach terenowych i kotlinach, gdzie powstaj± tzw. mg³y radiacyjne (morza mgie³). W czasie, gdy w Ujso³ach, Rajczy czy Soblówce termometry wskazuj± -10°C do -15°C, w szczytowych partiach np. Rycerzowej (1226 m) czy Krawcowego Wierchu (1064 m) jest 0°C, czemu towarzysz± rozleg³e panoramy na inne, wysoko nad poziomem morza po³o¿one wzniesienia, wynurzaj±ce siê ponad granic± opisanych mgie³.
W krajobrazie okolic Ujso³ dominuj± lasy, których powierzchnia na obszarze gminy wynosi 70,5% stanowi±c naturalne i bardzo istotne bogactwo. (Z 10935 ha powierzchni tej gminy a¿ 7700 ha przypada na lasy.) Obecnie sk³adaj± siê one w 80% ze ¶wierka, a w niewielkich tylko ilo¶ciach z jod³y, buka oraz innych drzew li¶ciastych, których zespo³y by³y w przesz³o¶ci charakterystyczne dla ca³ej ¯ywiecczyzny. Pewn± monotoniê zwartych kompleksów le¶nych urozmaicaj± liczne polany i hale, do których przylegaj± najwy¿ej po³o¿one osiedla i przysió³ki, dopiero ni¿ej rozci±gaj± siê ³±ki i uprawne pola.
O wyj±tkowym charakterze tutejszych polan tak napisa³ wybitny botanik i geograf prof. Antoni Rehman w swoim dziele „Karpaty opisane pod wzglêdem fizyczno-geograficznym”:
... Gdy prawie wszystkie polany w Beskidzie zosta³y sztucznie wytworzone, to polany w pa¶mie Raczañskim wytworzy³y siê bez wspó³udzia³u cz³owieka i s± dzie³em samej przyrody...
Zwierzynê ujsolskich lasów reprezentuj± dzi¶: jelenie, sarny, dziki i zaj±ce oraz coraz ju¿ rzadziej ry¶ i ¿bik. Od lat 60. okolice te zaczê³y równie¿ odwiedzaæ nied¼wiedzie brunatne (szczególnie rejon Rycerzowej, Oszusa, Krawcowego Wierchu i Lipowskiego Wierchu), przychodz±ce do nas ze strony s³owackiej.
G³ównym zajêciem mieszkañców Ujso³ i okolicy by³o i pozosta³o rolnictwo. Ponadto zatrudnienia dostarczaj±: przemys³ drzewny (pozyskiwanie i przeróbka drewna w zak³adach w Ujso³ach i pobliskiej Rajczy), górno¶l±skie górnictwo wêglowe oraz obs³uga dynamicznie rozwijaj±cego siê ruchu letniskowego, wycieczkowego i turystyki kwalifikowanej. Wyrazem znaczenia tej ostatniej dziedziny by³o objêcie gminy Ujso³y w 1978 r. specjalnym patronatem przez Zarz±d G³ówny Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego — w celu stworzenia z jej terenów wzorcowego na skalê kraju regionu z wszechstronnie rozwiniêt± letni± i zimow± turystyk± górsk±.
Tekst pochodzi z przewodnika turystycznego „7 dni w Ujso³ach”
autorstwa Andrzeja Matuszczyka.
Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa - Kraków 1989
Copyright 2009 © 365 dni w Beskidach, Inspired by Alpha Studio